स्वतन्त्रता र समाजवाद
Freedom and socialism
भाग २
माक्र्स ले इतिहास को विभिन्न कालखंडको गहिरो अध्ययन गरी जीवन र जगत प्रति भौतिकवादी दृष्टिकोण राखी समाज विकासको बारेमा सैद्धान्तिक अवधारणाको विकास गरे । उनको अवधारणा इतिहास बाहेक दर्शन, समाजशास्त्र र अर्थशास्त्रको ज्ञानमा आधारित थियो । उनले विकसित गरेको सिद्धान्त (तजभयचथ) समाज विकास को क्रम लाई प्रमीटिभ समाजवाद , सामन्तवाद , पूंंजीवाद, समाजवाद र साम्यवाद जस्ता चरणहरुमा विभाजित गरिएको हो । प्रीमिटिभ समाजवाद प्राग इतिहासकालको अवस्था हो र यस अवस्थामा परिवार र नीजि सम्पत्तिको विकास भएको थिएन र मानिष सामुदायिक जीवन पद्धतिमा बाँच्न सिखी रहेका थिए । परिवार र नीजि सम्पत्तिको उदय हुनु भन्दा अघिको त्यस्तो जीवन पद्धतिलाई माक्र्सले उचष्mष्तष्खभ कयअष्बष्किm को संज्ञा दिए । यी सबै अवस्था को वर्गीकरण मूलतः ततकालीन अर्थव्यवस्थाको प्रकृतिको आधारमा गरिएकोे छ ।
यस चरण पछि राजा, चर्च र साम्राज्यहरुको उदय भएको इतिहास पाइन्छ । इंगलेैडमा १३वीं शताब्दीको प्रारम्भ देखि आम जनताको लामो आन्दोलन जसलाई बुर्जुवाजी आन्दोलन पनि भनिन्छ, को परिणाम स्वरुप सम्पत्तिमा र विशेषगरी भूमिमा नीजि हक सुरक्षित भयो । यो अवस्था सामंती युगको शुरुवात थियो । १८वीं र १९ वीं शताब्दी तिर सामन्तहरुले समुदायमा रहेको वन जंगल र जमीन जस्ता सम्पत्ति माथि कब्जा गरी त्यसलाई तारबार र परखालबाट घेर्न थाले जसलेगर्दा यस आन्दोलनलनई एनक्लोजर मुभमेंट पनि भनिन्छ ।
१८ वीं शताब्दीको मध्य तिर इंगलैंडमा औद्दोगिक क्रांति पनि भयो र यस क्रांतिको जगमा वैज्ञानिक आविस्कारहरु थिए । यस कालमा तकनीकीको प्रयोगले उत्पादनमा वृद्धि भए पछि बजार र पुंंजी को पनि वृद्धि हुन थाल्यो । उत्पादित समानले राम्रो बजार पाए पछि लाभको रुपमा सरप्लस पुजीको निर्माण हुन थाल्यो । सरप्लस पुंजीको निर्माणक्रम शुरु भए पछि अन्य उद्दोग धन्धामा पनि लगानी को क्रम शुरु भयो । आद्दोगिकीकरण र सरप्लस पुंजीको समानान्तर विकासको कारण समाज सामंतवाद बाट पुंंजीवाद तिर अग्रसर भयो । पुंंजीवादी व्यवस्थामा समाजमा गाउँ घरका मानिषहरु आफनो परिवेश र स्थान बाट विस्थापित भई शहर तिर लागे र कल कारखानामा काम गर्न थाले । विस्थापनको एउटा कारण इंगलेंडमा सामन्त हरुको भलअयिकगचभ mयखझभलत पनि थियो । यस आन्दोलनको सफलता पछि भूिममा सामन्तहरुको आधिपत्य स्थापित भयो । माक्र्सका अनुसार शहरी क्षेत्रमा कल कारखानामा दैनिक जालादारी लिई काम गर्न गएका श्रमिकहरुको श्रमको शोषणको क्रमको पनि प्रारम्भ भयो र ती श्रमिकहरुको शोषणले गर्दा नै सरप्लस पूंजीको निर्माण भयो । सरप्लस पूंजीको उपलब्धताको कारण थप उद्दोग धन्दामा लगानी का लागि वातावरण बन्दै गयो । उत्पादित समानका लागि नया बजारको खोजीमा जब पुंजीपति हरु देशको सीमा भंदा बाहिर निस्के तब पुंंजीको वृद्धिका साथ पूंजीवादको विकासको क्रम प्रारम्भ भयो । पुंजीवाद संगै विश्वमा साम्राज्यवादको नया पनि शुरु भयो । पूंजीपति हरु आफ्नो देश भित्र उत्पादित सामानको व्यापारका लागि र कच्चा पदार्थ र अन्य साधन श्रोतको खोजीका लागि देश भन्दा बाहिर निस्के र व्यापार विस्तारको क्रममा कमजोर सैन्य क्षमता र कमजोर नेतृत्व भएका अन्य देश हरु लाई उपनिवेश बनाउंदै लगे । यस अध्यायलाई पुंजीवादले ल्याएको साम्राज्यवादको नया युग भनिन्छ । साम्राज्यवाद त पहिला पनि थियो तर प्रारम्भिक चरणमा राज्यको सीमा र प्रभाव क्षेत्रको विस्तार गरी सम्राट हरुले साम्राज्य बनाएका थिए तर त्यस बेलाका साम्राज्यहरु मुलतः सामंती व्यवस्थाको आधारमा नै टिकेका थिए । अलेक्जैंडर को साम्राज्य र रोमन राम्राज्य सामंतवादमा आधारित साम्रज्य थिए ।
समाज विकासमा क्रान्तिको भूमिका र त्यस्को राजनीतिक र आर्थिक प्रभाव बुझ्नका लागि माक्र्स इंगलैंड र फ्रांसमा भएका क्रांतिहरुको अध्ययनमा केन्द्रित भई र त्यस आधारमा समाजवाद र साम्यवाद का लागि हुने वा हुनु पर्ने परिवत्र्तनको बारेमा एउटा समाजशास्त्रीको रुपमा भविष्यवाणी ( उचभमष्अत ) गरेका हुन । तसर्थ उनको सिद्धान्त लाई वैज्ञानिक समाजवाद को सिद्धान्त भनिन्छ । माक्र्सका अनुसार वैत्रानिक समाजवाद पुंजीवाद पछिको चरण हो र यो साम्यवाद आउनु भन्दा अघिको संक्रमणकालीन अवस्थाहो । माक्र्स ले पुंजीवादी , समाजवादी र साम्यवादी तीनै अवस्थाको केही विशिष्ट लक्षणहरुको वर्णन गरेका हुन ।
पुंंजीवादी व्यवस्थाको बारेमा उनको निश्कर्ष थियो, यस व्यवस्थामा मानिष लाई देखिने गरी राजनीतिक स्वतन्त्रता त हुन्छ तर आर्थिक असमानताले गर्दा आफ्नो राजनीतिक स्वतन्त्रताको उपभोग गरी समान हुन सक्दैनन । नीजि सम्पत्तिको अधिकारको कारण र धेरै सम्पत्तिहरुवालाको राज सत्तामा नियन्त्रणका कारण मानिषहरु गरीब र धनी दुई वर्गमा विभाजित हुन्छन । आर्थिक रुपमा सबै मानिष समान हुंदैनन । समाज सम्पत्ति हुने र नहुने आधारमा दुई वटा वर्गमा विभाजित हुन्छ । सामन्तवादी व्यवस्था बाट पुंजीबाद व्यवस्थामा जब कुनै समाजले पदार्पण गर्छ तब पुंजी र श्रमको संयाजन बाट सरप्लस पुजी को निर्माण त हुन्छ तर र श्रमको शोषणमा आधारित पुंजीवादी व्यवस्थामा असमानता बढ्छ र समाज हुने (haves) र न हुने (haves not) दुई वर्ग बीच विभाजित हुन्छ । यी दुई वर्ग बीचको निरन्तरको द्वन्द र संघर्षले गर्दा समाज पुंजीवाद बाट समाजवादी व्यवस्था तिर उन्मुख हुन्छ ।
माक्र्सले भने अनुसार पुजीवाद पछि समाजवाद स्वाभाविक तवरले भखयगितष्यल को माध्यम बाट आउने निश्चित छ । तर समाजवादको छिट्टो स्थापनाका लागि क्रांति निर्माणको परिकल्पना माक्र्सले गरेका हुुन । माक्र्स फ्रांस र इंगलैंडमा भएका क्रांतिहरु बाट प्रभावित थिए र त्यस्को आधारमा समाजवादी क्रांतिको अवधारणा विकसित गरेका थिए । सन् १८७१ को मार्च १८ देखि मई २८ सम्म फ्रांस को पेरिस मा २७ दिनका लागि स्थापित भएको पेरिसको स्थानीय जनताको सरकार जुन पेरिस कम्युनको नामले इतिहासमा प्रसिद्ध भयो , लाई उनले समाजवादी सरकारको झिल्को को रुपमा लिएका थिए । माक्र्स अनुसार पुंजीपतिहरु सजिलै राज्यसत्तामाथिको आफ्नो नियन्त्रण त्याग गर्दैनन र उनीहरुको हाथमा सत्ता रहुन्जेल सम्पत्ति र साधन श्रोतमा सबैको समान पहुँच हुन्दैन । तसर्थ पुंजीपति वर्गलाई सत्ताबाट विस्थापित गर्नका लागि क्रांतिनै चाहिन्छ । का्रांति द्वारा स्थापित समाजवादी व्यवस्थामा राजसत्ता पुंजीपति हरुको नियन्त्रणमा न रही सर्वहारा श्रमिकवर्गको हाथमा हुन्छ र यस कालमा श्रमिकको शोषणको अवस्थाको अन्त हुने छ र उत्पादन को श्रोतहरुमा श्रमिक वर्गको अधिकार र पहँुच स्थापित हुने छ । यस चरणमा नीजि सम्पत्तिको अन्त भयी सबै स्म्पत्ति राज्यको नियन्त्रणमा जाने छ । समाजवादी क्रांतिको अवधारणा माक्र्स ले फ्रांसमा भएको क्रांतिको निष्कर्षको आधारमा निकालेका थिए ।
माक्र्सले सम्पत्तिको असमान वितरणको अन्त भए पछि मानिषको चेतनाको स्तरमा पनि परिवत्र्तन हुन्छ । माक्र्सका अनुसार श्रमिक वा सर्वहारा वर्गको नियन्त्रणमा रहेको राज्य व्यवस्थामा मानिषको व्यक्तित्वको रुपान्तरणको प्रक्रिया प्रारम्भ हुन्छ र सबै मानिषमा नया मानिष जन्मिन्छ ।
माक्र्स का अनुसार साम्यवादी व्यवस्थामा मात्र मानिष स्वतन्त्र हुन्छ र सबै स्वतन्त्र भए पछि मात्र सबै समान हुन्छन । साम्यवादी व्यवस्थामा राज्य विलीन भई सकेको हुन्छ , कोई शासक र शासित हुन्दैन र त्यस चरणमा राजनीति को आवश्यकता हुन्दै न । यी सिद्धान्तहरु मूलतः आर्थिक परिवत्र्तन भयी हुने राजनीतिक बारेका सिद्धान्त वा दर्शन हुन ।
माक्र्स भन्दा पहिला पनि आधुनिक समाजवादी चिंतकहरु थिए । संत साइमन, चाल्र्स फोरियर, राबर्ट ओवन र उनी हरु भन्दा पनि अघि प्लेटो र थामस मोरको नाममा आउंछ । वहाँ हरुले आफ्नो चिंतन र लेखनमा आ आफ्नो माडल प्रस्तुत गर्र्नु भएको छ । तर माक्र्सले इतिहास र दर्शनको गहिरो अध्ययन गरी dialectical materialism विधि प्रयोग गरी वैज्ञानिक समाजवादको सिद्धान्तको निर्माण गरेका हुन । dialectical विधिको शुरुवात प्रारम्भिक ग्रीक दर्शनमा पाइन्छ तर भौतिकवादवाद संग dialectical विधिको संयोजन समाज अध्ययनका लागि माक्र्सको दर्शनको देन हो ।
सरिता गिरी
August 4, 2022
Shrawan 19, 2079
Comments
Post a Comment